Μάθημα: Модул 3 - Алтернативна и аугументативна комуникација

Опис на модулот

Комуникацијата е процес кој започнува со првиот плач на новороденчето и се развива континуирано во текот на целиот живот. Дилемата дека комуникацијата најчесто се изразува низ искажан збор или реченица ги доведува родителите во заблуда дека, доколку детето нема развиен говор, тоа не може да комуницира. Комуникацијата со луѓето во нашето опкружување е сржта на сите наши интеракции. Децата кои имаат тешкотии со говорот потешко може да се разберат со луѓето околу нив, да кажат што сакаат и што им треба, што влијае на можностите за секојдневна интеракција со врсниците и семејството, раст и развој. Оттука, многу е важна едукацијата на семејствата и обезбедување насоки за препознавање и поттикнување на различните начини на комуникација. Семејството и родителите се првата алка од која започнува процесот на поддршка на развојот на секое дете. На оваа алка се надоврзува влијанието на сите чинители, вклучувајќи ги врсниците, воспитувачите, наставниците и пошироката средина.

Оттаму, преку содржините на овој модул би сакале поблиску до родителите и сите значајни фактори да ги доближиме можностите за алтернативна и аугментативна комуникација може и да го поддржи развојот на говор, и да го надополни говорот и да го замени. Целта е да се понуди поддршка и да се започне со примена на алатки од најрана возраст за да може секое дете, без оглед на предизвиците со кои се соочува, да започне да комуницира и да се вклопи успешно во сите општествени текови.

Се надеваме дека преку содржините на овој модул свеста за значењето и улогата на алтернативната и аугментативната комуникација ќе се зголеми кај сите чинители кои имаат влијание и одговорност за детскиот развој, за да може да му помогнеме на секое дете да расте и се развива.

Целта на обуката е да се стекнат знаења за методи/алатки/начини на алтернативна и аугументативна комуникација и за нивната важност во овозможувањето на функционална комуникација во рана возраст. Лекциите во овој модул ќе понудат поддршка на семејствата кои не можат ефикасно со говор да комуницираат со своите деца и ќе ја подучат околината како да му даде поддршка за употреба на гестикулации, графички симболи или технологии во изразувањето на секојдневните потреби, желби, знаења и чувства.

Модулот првенствено е наменет за родителите, семејствата, но и за сите чинители кои се важни за развојот на детето во неговите први години од животот (воспитувачи, негуватели).

Вовед

Што е комуникација?

Комуникација е размена на информации по пат на интеракција. Таа се случува кога испраќаме и примаме пораки користејќи различни начини на размена на информации. Ова вклучува зборување лице во лице, разговарање по телефон, знаковен јазик, гестови и експресии, допишување преку социјални мрежи, имејл, па дури и преку писма. Со оглед на тоа дека некои методи имаат ограничувања, има развиено техники и технологии кои би помогнале да се пренесе пораката на соодветен начин. Добар пример за ова се емотиконите (, ) на социјалните мрежи кои помагаат во пренесувањето на емоционалниот контекст на пораката.

Секојдневно, секој од нас користи различни начини на комуникација. Благодарение на технологијата, развиени се и начини на комуникација за кои не е приоритетна физичката близина со соговорникот (разговарање на далечина со помош на компјутер или телефон, испраќање честитка по пошта и сл.)

Ајде да размислиме

Кои начини на комуникација користите кога сте со некоја личност до вас, односно во директна комуникација со неа? Забележете (во Вашиот бележник), па кога ќе ги поминете вежбите и лекцијата што следува, листата на видови комуникација ќе ја дополните.

Вежба број 1.

Ана седна на троседот да ја гледа својата омилена серија. Во моментот додека ги местеше перниците за да и биде удобно седењето, заѕвони нејзиниот телефон. На вибер ѝ ѕвонеше нејзината баба. Таа со огромна насмевка го почна разговорот (се израдува што ја гледа баба ѝ). Баба ѝ предложи следниот викенд да го поминат заедно. Ана на сите предлози климаше со главата. На едно од прашањата, Ана го намали тонот на телефонот и со прстот на нос ѝ даде знак на баба ѝ да биде тивка. Покажа со прстот во правец на спалната во која спиеше нејзината мајка. На баба ѝ и стана јасно и го крена палецот (лајк). Кога го завршија разговорот, Ана сними аудио порака: „Ти си најдобрата баба на светот“ и испрати неколку насмеани човечиња- стикери од самиот вибер. Баба ѝ веднаш потоа ѝ испрати фотографија од продавница за животни и една од мал папагал, кои веројатно беа тема на разговорот за кој не сакаа да дознае мајката на Ана.

Во овој пример е прикажана комуникација помеѓу бабата и внуката. Кои начини на комуникација ги искористија тие за да си ги пренесат пораките, желбите и плановите?

<br>

Подолу е листата на можни начини на директна комуникација со соговорник.

Листа на најчестите начини на комуникација:
гестови
контакт со очи
израз на лицето
допир
движење на телото
држење на телото
звуци
цртање
пишување
симболи
слики
фотографии
емотикони
предмети
технологија
Дали секогаш пораката која се праќа е разбрана од соговорникот?

Постојат неколку причини зошто некогаш комуникацијата е отежната, па дури и целосно неуспешна. Погледнете го видеото и размислете за причините кои ja направија комуникацијата неуспешна.

<

Ајде да размислиме

Зошто комуникацијата е отежната?

Кои се бариерите кои ја отежнуваат комуникацијата? Зошто имаа тешкотија да се разберат?

Вежба број 2.

Дали може да посочите неколку бариери во комуникација кои влијаат на можноста да размените информации со луѓето околу вас?

Забележете ги во вашиот бележник сите бариери на кои ќе помислите.

Дали може да најдете решение за некоја од тие бариери?

Напишете ги можните решенија!

Да заклучиме

Комуникацијата може да биде отежната од повеќе причини. На пример:

Ситуација – има бучава, соговорниците се далеку, начинот на кој пораката е пренесена, соговорникот не ја разбрал говорната порака (пр. говорната порака била пригушена)

Физичка причина како резултат на постоечка потешкотија кај соговорникот – движење на устата, јазикот, гласните жици, правилно дишење или можност за искажување на изрази на лицето.

Сетилна причина како резултат на целосно или делумно оштетување на слухот, целосно оштетување на видот дури и некогаш неможност за чувствување на одредени делови од телото кои се потребни за комуникација.

Когнитивна причина – ограничен интелектуален капацитет, оштетување на мозокот, психолошка причина, емоционална потешкотија, намалена меморија или ограничени познавања на јазикот (пишан или изговорен).
Вежба број 3

Ајде, замислете си една ситуација во која не можете да зборувате и уште една ситуација во која можете да зборувате, но не можете да ги разберете луѓето што сакаат да кажат.

Ситуација бр. 1

Во моментов сте на работа. Ви текнува дека дома вклучена сте ја заборавиле пеглата. Пратете порака до личноста што може да Ви помогне, но без да зборувате и да користите пишани зборови. Пред да почнете со вежбата, искомуницирајте со личноста на која ќе и пратите порака и договорете се која апликација ќе ја искористите. Најавете дека ќе ви треба мала помош за да ја направите вежбата од оваа обука, но не кажувајте што ќе пишувате, единствено побарајте да им биде поврзан телефонот на интернет и да Ви одговори на пораката која ќе ја напишете.

Како да побарате помош?

Користејќи ги емотиконите (стикерите) од некоја апликација (вибер, месинџер и сл.) на Вашиот телефон пробајте да ја напишете пораката со симболи (не користете текст-зборови). Пораката испратете ја до Ваша блиска личност.

Дали добивте повратен одговор или реакција на пораката? Бевте ли разбрани? Колку брзо ја напишавте пораката? Дали ви беше едноставно?

Ситуација бр 2.

Замислете си дека се доселивте во нов град. Живеете сами и сте многу осамени. Не ги познавате соседите, а колегите сега ги запознавате. Сакате да се прошетате во градот, но не Ви се оди сам(а). Конечно една пријателка Ви се јавува. Отворете ја презентацијата и слушнете го нејзиниот говор. Прилог бр. 1

Во својот бележник забележете дали ја прифаќате понудата.

Дали разбравте што Ви зборува пријателката? Ако навистина си замисливте дека сте осамени и ова е единствената пријателка што Ве искомуницира, како се чувствувате?

А замислете некоја од овие две ситуации да ви е секојдневие. Да не можете да искомуницирате што сакате, што ве мачи, да споделите нешто интересно со најблиските и сл.

Можеме да заклучиме дека комуникацијата е многу повеќе од само изразување на основните потреби! Комуникацијата со членовите на семејството и пријателите често има за цел социјална блискост - продлабочување на нашите односи.

Користењето на слики и симболи е еден начин преку кој луѓето може да не разберат во ситуации кога сме спречени да комуницираме на вербален начин. Помислете си колку често ние посегнуваме по нашите телефони за да покажеме некоја фотофграфија, како пример за темата на која разговараме.
Вежба број 4

Пробајте да одговорите на следниве прашања:

<br>

Што е алтернативна и аугментативна комуникација?

Комуникациските уреди, системи, стратегии и алатки кои го заменуваат или го надополнуваат природниот говор се познати како алтернативна и аугментативна комуникација (AAК). Овие алатки ја поддржуваат и ја олеснуваат комуникацијата на лицата со тешкотии при говорењето.

Првото „А“ во AAК значи Аугментативна (дополнувачка, олеснувачка) комуникација. Аугментативна (дополнувачка) комуникација е кога вербалната информација ја дополнувате со нешто невербално (на пр., знаковен јазик, слики, табла со букви). Ова може да ја направи пораката појасна за слушателот.

Второто „А“ во AAК значи Алтернативна (заменувачка) комуникација. Ова се применува кога кај некого нема вербален говор, па комуникацијата целосно се заменува со невербален начин и средства за комуникација. Можеби детето не почнало да зборува, можеби е изгубена способноста за зборување, можеби зборувањето е потешко од другите начини на комуникација. Во тие случаи ААК може да ја олесни комуникацијата.

Комуникацијата помеѓу луѓето не мора секогаш да биде вербална. Кога при комуникацијата се користат помагала или кога лицата со комплексни комуникациски потреби користат други алтернативи, тоа се нарекува аугментативна и алтернативна комуникација (ААК).

Обично сите деца почнуваат да разбираат слики, да гестикулираат, да покажуваат и да гледаат во очи, да користат говор на тело и да вокализираат уште од многу рана возраст. Овие видови невербална комуникација ја задржуваат нивната важност во текот на целиот живот. Со нив го надополнуваме нашиот вербален говор и јазик дури и кога сме возрасни. Но, некогаш вербалниот говор едноставно е оневозможен или не може да се развие кај некого, па во тие случаи во најдобар интерес за детето е тоа да се обучи да користи некој понапреден метод за невербална комуникација за да може да ги изразува без проблем неговите потреби, желби, чувства, емоции.
„За да се создаде стимулирачка средина за учење многу е поважна интеракцијата помеѓу детето и семејството (родителите/старателите, бабите, дедовците, браќата, сестрите), отколку да се користат скапи играчки и материјали.“
За кого е наменета алтернативната и аугментативната комуникација?

Постојат многу причини поради кои едно лице има тешкотија да го користи вербалниот говор. Една таква причина е ако тие лица имаат развојна попреченост (аутистичен спектар на нарушување, церебрална парализа, интелектуална попреченост и сл., коишто влијаат на развојот на говорот). Друга таква причина се стекнатите попречености (повреда на главата, тумор на главата, мозочен удар и сл.). Во секој случај, без разлика на тоа дали говорот воопшто не се развил или првично постоел кај личноста, а подоцна од некоја причина е ограничен или комплетно оневозможен, од примената на невербалната комуникација придобивка може да имаат многу деца и возрасни.

Употребата на ААК ќе овозможи:
поразбирлива комуникација,
изразување на точна порака што сакаме да се пренесе,
интеракции со непознати луѓе,
споделување пораки кои не се дел од вообичаените рутини,
независност при комуникацијата,
луѓето да ја перцепираат личноста како компетентен соговорник,
учество во подолги и подобри интеракции,
проширување на јазичните и комуникациските вештини.

Предуслови за алтернативна комуникација

Кога се размислува дали ААК е соодветна за детето, многу често се јавува дилемата дали детето може да ја користи, односно дали има доволно развиено способности со кои ќе ја користи
За да користи алтернативна комуникација:
Детето е многу мало за да користи ААК
Овој мит своите корени ги поврзува со одредени верувања за децата на рана возраст и употребата на алтернативна комуникација:

Детето треба да биде на одредена календарска возраст

Детето мора да има развиено одредени вештини

Детето мора да биде способно самостојно да комуницира

Постојат верувања дека детето мора да има одредени когнитивни вештини како што се поврзување на причината и последицата (еден настан предизвикува друг – куклата ќе почне да плаче, ако ја стиснам за раката), разбирање на средствата што ќе доведат до одредена цел (планирање на чекорите за постигнување одредена цел – за да отворам слика на компјутер ми треба глувче), свесност за постоење на објектите (предметите постојат дури и кога не можеме да ги видиме, слушнеме или допреме ) и други, за да може да комуницира. Истражувањата докажаа дека тоа не е точно.

„ААК ги прави децата посигурни и посамостојни“
Научните студии за покажуваат дека когнитивниот развој и развојот на јазикот и говорот се меѓусебно поврзани, но не и причинско-последично обусловени еден од друг. Покрај тоа, комуникацијата може да биде и средство за проширување на когнитивните вештини.

Комуникацијата започнува со раѓањето, без оглед на тоа како се реализира (на пр. плачење, гугање, гестикулација, гледање во личноста што зборува), така што единственпредуслов за неа e да може детето да диши.се природните дејства и однесувања. Дури и во раната фаза, децата (и возрасните) можат да научат дека вреди да се вложи напор за користење на комуникациските уреди, бидејќи служат за остварување на некоја цел.

Нема докази кои посочуваат дека децата мора да бидат на одредена хронолошка возраст за да имаат корист од потпомогната комуникација.

„Комуникацијата може да помогне во развој на когнитивните способности“

„ААК може да го подобри природниот говор“
Од сето горенаведено, најмногу се издвојува стравот дека воведувањето на алтернативната комуникација на рана возраст ќе го попречи развојот на природниот говор како основно средство за комуникација. Истражувањата покажаа дека воведувањето на алтернативна комуникација е во директна корелација со подобрувањето на природниот говор, дури и во случаи кога не се изведувала логопедска терапија.

Друга причина поради која може да се одложи воведувањето на алтернативната комуникација е верувањето дека комуникацијата мора да биде независен чин (без помош од други). Овој став го игнорира фактот дека никој од нас не е независен во комуникацијата. Дури и на највештиот говорник понекогаш му треба мала помош за да запомни некој збор. Исто така, им се поставуваат прашања за да разјаснат што кажале или користат потсетници за да запомнат некои детали. Комуникацијата не се случува во вакуум.

Нема да постигнеме резултати ако ја одложуваме ААК додека истражуваме, проверуваме и заклучуваме дали детето може да комуницира без помош. Користењето на поддржана комуникација ќе им помогне на децата уште од рана возраст да научат да комуницираат понезависно.
„...дишењето е единствениот релевантен предуслов за комуникација. Дишењето значи живот, а животот значи комуникација. Многу едноставно."
Тешкотијата може да биде преголема за личноста да има корист од помошната комуникација

Постои верување (мит) дека тешкотијата на една личност може да биде „премногу голема“ за да може воопшто да користи поддржана комуникација.

Прашања

Подолу има неколку изјави и ставови на родители чии деца имаат тешкотија во комуникацијата. Дали според Вас ААК е решение за надминување или олеснување на тешкотијата? Изберете еден од понудените одговори.

Од овие коментари можеме да го прочитаме ставот дека тешкотијата на една личност може да биде „премногу голема“ за таа да може воопшто да користи потпомогната комуникација.

Поради таквите изјави или претпоставки, AАК често останува недостапна, нејзината примена е одложена или се користи во ограничен обем. На пример, некои терапевти не започнуваат со ААК освен ако прво не ги исцрпат сите други опции. Тоа произлегува од желбата да се добие што е можно повеќе природен говор и јазик. Меѓутоа, во реалноста ААК може да биде важна алатка за третман, но и помошен механизам со кој поединецот ќе достигне функционална комуникација. Важно е да се разгледа ААК како дел од третманот, а не како алтернатива или последно средство.

Долгорочни ефекти од примена на ААК

ААК има позитивен ефект врз независната комуникација, јазикот, когнитивните функции и читањето. Со помош на ААК ќе се зголеми и вклученоста на децата во социјалните ситуации, учењето и играта, а сето тоа е важно за нивниот развој.

Во една неодамнешна студија, научниците откриваат дека потпомогнатите комуникациски интервенции, исто така, можат да подобрат бројни други аспекти на развојот кај децата на рана возраст, како што се движењата на телото. Тие истакнуваат дека е важно да се фокусираме на употребата на ААК кај децата на рана возраст бидејќи постојат докази дека искуствата за раното учење на детето во првите три години од животот создаваат основа за подоцнежниот развој на мозокот

Комуникација со користење на ААК

ААК ги опфаќа сите невербални начини, алатки и стратегии што едно лице може да ги користи за да комуницира кога тоа не може да зборува. Честопати се дели во 2 групи: ААК за која не се потребни помагала (гестови и знаковен јазик) и ААК за која се потребни помагала (хартиени печатени сликички или дигитални компјутерски апликации).

1. ААК за која не се потребни помагала.

Изрази на лицето (намуртено лице како израз на тага или насмевка како израз на задоволство)

Говор на телото (мускулна напнатост што покажува фрустрација или кревање раменици како израз на разочарување)

Гестови (тапкање по стомакот за да укаже на глад, допирање на главата како знак на главоболка)

Знаковен јазик

2. ААК што користи помагала.

Табли со симболи

Избрани картички

Книги за комуникација

PODD книги

Тастатури и азбучни табели

Говорни табли или уреди за комуникација

ААК апликации на мобилни уреди

Техниките за ААК од првата група најчесто се употребуваат од деца и лица што имаат целосна функционалност на нивното тело и можат да ги користат рацете и лицето, каков што е најчесто случајот со поголемиот број луѓе со оштетен слух и користењето на знаковниот јазик.

Некои деца/луѓе во комуникацијата паралелно со овие начини на комуникација ќе користат и говор во зависност од тоа колку е развиен или зачуван. Но, во овие случаи треба да се запрашаме:

Дали гестовите, покажувањата се доволни за да бидат активни во општеството?

Дали нивниот говор е доволно функционален за да учествуваат во секојдневните активности?

Дали нивниот говор им овозможува да учат и развиваат јазични вештини?

За да можеме да дадеме одговор на овие прашања ќе погледнеме два примера.

Пример 1

Марко е момче со аутизам. Посетува трето одделение во основно училиште. Има развиено говор, но во комуникацијата го користи ограничено. Користи и некои гестови и покажување за да ги посочи неговите основни потреби. Има ситуации во кои тој не е разбран и покрај покажувањето, па фаќа нечија рака и го води до она што го сака. Исто така, одвреме-навреме ненадејно повторува реченица или збор од неговиот омилен цртан филм или, пак, фраза или реченица што некој ја кажал. Тешко може да го изрази тоа што сака да каже. Тој има тешкотии во социјалната интеракција бидејќи не може да раскажува смешни приказни или да зборува за себе. На прашањата може да одговара со „да“ или „не“, но има тешкотии со отворените прашања и во ограничен обем учествува во училишните активности. Како што расте, очекуваме да биде понезависен во грижата за неговите лични потреби, но не знаеме дали и кога неговиот говор, гестови и покажување ќе бидат во согласност со неговите општествени потреби.

Може ли Марко со помош на неговите сегашни јазични и говорни вештини да го совлада училишниот материјал и да го прошири своето јазично знаење? Дали неговиот говор е доволно функционален за да му овозможи да учествува во секојдневните животни активности?

Пример 2

Ана е девојка која имала повреда на главата. Таа има тешкотии во комуникацијата. Може да си направи сендвич, да свари кафе, да оди во тоалет и да земе ќебе ако и е ладно. Може сама да се облекува и физички да ги извршува секојдневните потреби.

Но, тешко ги наоѓа зборовите што сака да ги каже. Нејзините пораки се главно „телеграфски“. Ќе каже, на пример, „Шопинг... денес“, а потоа ќе покаже кон плакарот. Исто така, ќе се обиде да нацрта нешто или да напише некои букви за полесно да ја пренесе својата порака.

Дали говорот на Ана е доволно функционален за да може да учествува во секојдневните активности?

Ана има 12 години и со нејзините сегашни говорни способности, таа има тешкотии да им каже на луѓето што сака, има тешкотии да ги изрази своите чувства или да зборува за својот живот, има тешкотии да поставува прашања, не ги кажува своите мисли, има тешкотии да учествува во активности типични за нејзините врсници (на пр., нарачка во кафуле, излегување со другарки и зборување на актуелни теми).

Користејќи само говор, на Марко и Ана ќе им биде тешко да комуницираат кога треба да кажат нешто, да го изразат своето мислење, да постигнат социјална интеракција со своите врсници и/или да развијат јазик и писменост на повисоко ниво. ААК што вклучува помагала може да ги поддржи Ана и Марко при комуницирањето многу повеќе од основните потреби.

Меѓутоа, во некои случаи покрај говорот кај децата или возрасните има и дополнителни ограничувања во функцијата на телото, па затоа се применуваат и некои дополнителни техники, алатки и помагала (наведени во група 2 погоре) што овозможуваат комуницирање по невербален пат. Во продолжение запознајте се со некои од нив.

Комуникација преку размена на слики

Замислете си како би изгледало кога Вашиот живот би се сведувал само на она што го гледате? Дали можете да ги видите чувствата, мислите, впечатоците?

Сликите се користат кога детето не зборува – заради учење комуникација и поттикнување на говорот, кога детето има говор, но не го користи во комуникативни цели, кога детето има говор, комуницира, но не ги разбира сите форми на јазикот итн. Понекогаш можеби детето го боли нешто, а тоа не може да побара помош, можеби е гладно или жедно, а не може да побара храна и вода, сака да оди некаде или не сака итн. Визуелната поддршка овозможува комуникација, контрола на однесувањето, ја јакне самодовербата и ги подобрува релациите на детето со неговата околина.

Вежба

Да си замислиме една ситуација:

Дете си игра на подот, но неговата омилена играчка ја нема. Тоа е играчка со која секој ден си игра на исто место. Гледа наоколу и почнува да плаче. Родителот претпоставува дека детето ја сака својата играчка, ја бара низ собите, ја наоѓа, доаѓа кај детето, ја става на подот и продолжува со својата работа. Детето е задоволно и продолжува да си игра со својата играчка.

Секако дека е направена комуникација. Детето плаче и дава знак, односно пренесува порака дека нешто или од нешто не е задоволно. Но, за да ја продлабочиме комуникацијата и да дознаеме зошто детето плаче треба да примениме одредена техника со која би ја поттикнале комуникацијата. Дополнително, ако во просторијата не беа родителите туку некое друго лице, што не ја знае рутината на детето, немаше да знае зошто детето плаче, и немаше да му ја донесе играчката, а тоа дополнително ќе го вознемиреше детето итн.

Како можеме намерно да испровоцираме комуникација?

Да ја смениме ситуацијата на следниов начин:

Омилената играчка на детето е намерно поставена на издигнато место до кое тоа не може само да стигне, туку е на повидок. Детето ја гледа својата играчка, плаче. Родителот не доаѓа веднаш кај детето. По извесно време детето доаѓа кај родителите и го води до (на пример) плакарот. Можно е дури и да воспостави краток контакт со очите, да употреби гест или збор за да ја добие играчката што ја сака. Тој користи средства за комуникација во зависност од нивото на комуникација на кое се наоѓа. Но, да се вратиме на ситуацијата. Откако ќе се постигне комуникација, а детето изрази желба да ја добие играчката, родителот посегнува по играчката, ја вади од шкафот и му ја дава на детето. Притоа, тој може повторно да воспостави контакт со очите или да се појави некоја друга форма на комуникација. Исто така, давањето на играчката треба да биде проследено со вербална изјава („еве го автомобилот“ !). Детето ја продолжува својата игра додека родителот се враќа на работата што претходно ја работел. Истата ситуација, во малку поинакви околности и со малку поинакви исходи. Родителот свесно креира ситуации во кои ќе треба детето да направи напор за да искомуницира нешто, а со самото тоа е направено одлична вежба за комуникација.

Како да се вметне картичка/слика во комуникација и зошто е тоа важно?

Од горенаведената ситуација се забележува дека детето има тешкотија во комуникацијата. Во овој случај се јавува фрустрација поради тоа што ја нема неговата играчка. Но, истото тоа дете ќе има и многу други ситуации во животот за кои нема да може да стане и да Ве фати за рака Вас, воспитувачката или наставникот. За да се намали фрустрацијата, а комуникацијата да се стави во функција, една од корисните техники на работа е визуелна поддршка (комуникација со слика/картичка). Визуелната поддршка овозможува комуникација, контрола на однесувањето, ја јакне самодовербата и ги подобрува релациите на детето со неговата околина. Ако се вратиме на ситуацијата која погоре ја разгледувавме, во целата комуникација може да се употребат печатени/пластифицирани картички/слики. Во случајов доколку на масичката беа понудени неколку картички, меѓу кои и слика од омилената играчка, детето лесно ќе ја препознае и со картичката би дошло до родителот. Пораката ќе стигне до родителот и лесно ќе може да одговори. Во иднина на ист начин би комуницирал кога ќе му треба чаша, смоки или ќе покаже дека го боли забот, дека се плаши или дека е многу уморно. Вака ќе комуницира и во училиште, пазар, аптека, амбуланта, слаткарница и сл. Но, детето самостојно нема да научи да комуницира со слика. За да научи детето да комуницира на овој начин, треба да помине низ неколку фази на учење. Во видеото „Комуникација преку слика“ се прикажани 4те фази на учење.

Совети за развој на комуникација - Сина светулка (sinasvetulka.mk)
„Сите семејства, со потребната поддршка и ресурси, можат да го подобрат учењето и развојот на своите деца“.

Комуникација со размена на слики ПЕКС (PECS - Picture Exchange Communication System)

Системот за комуникација преку размена на слики, или ПЕКС методата, им овозможува на децата со тешкотии во комуникацијата, да комуницираат користејќи слики. Методот ПЕКС се применува на тој начин што детето пристапува кон родителот, воспитувачката или некое друго лице и му ја дава сликата од саканиот предмет во замена за тој предмет. Со тоа, детето е во состојба да оствари комуникација. Дете или возрасен може да го користи методот ПЕКС за да пренесе барање, мисла или потреба којашто може да се прикаже или симболизира на картичка со слика. ПЕКС добро функционира во домот или во училницата.

Систематско подучување на ПЕКС

Пред да се почне со процесот на подучување на ПЕКС, треба да се направат низа подготвителни чекори кои ќе го мотивираат детето да употреби нов начин на комуникација и кои ќе обезбедат услови во околината за поддршка на совладувањето и усвојувањето на овој комуникациски метод. Со цел создавање мотивација за користење на методот ПЕКС, на почетокот родителот може да одбере прехранбени продукти кои детето најмногу ги сака и играчките или активностите што ги претпочита. Тој го набљудува детето во текот на слободното време и забележува кои активности детето често ги избира. Потоа, се уредува околината за да се создадат ситуации за комуникација – предметите што детето ги сака родителот ги става надвор од дофатот на детето за тоа да биде мотивирано од други лица да го побара посакуваниот предмет.

Исто така, ако, како мотивација за отпочнување комуникација се користи храната, оброците се делат на помали парчиња, затоа што така се зголемува бројот на можности што му се овозможуваат на детето за да отпочне да комуницира. По тие подготвителни чекори почнува подготовката на материјалот. Родителот самостојно или во соработка со стручни лица изработуваат слики за размена (слика со значење „дај“, слика со значење „сакам“ и сл.), кои обично се пластифицираат за да бидат потрајни. Исто така, се изработува комуникациска книга во којашто има десетина или стотина слики со значења на различни зборови и фрази, која се користи во напредните фази на овој комуникациски метод за составување сложени реченици. Тогаш користењето на ПЕКС може да почне, а материјалите и понатаму ќе се модифицираат и прошируваат во зависност од напредувањето на детето во совладувањето на средството за комуникација. Постапката на учење за замена на сликите и симболите за посакуваниот предмет вклучува шест фази (Frost и Bondy, 2002), кои сумирано се прикажани во Табела 1.

Табела 1. Целите на поединечните фази на ПЕКС (Frost и Bondy, 2002)

Цели за подучување во фазите на ПЕКС
I	Спонтано давање слики/симболи на комуникацискиот партнер во замена за посакуваниот предмет; не е потребно лицето да се движи
II	Проширување на репертоарот на активности/предмети; зголемување на оддалеченоста и бројот на комуникациските партнери
III	Разликување на слики/симболи; одбирање меѓу понудените посакувани и непосакувани предмети; самостојно пребарување на симболите за посакуваните предмети во книгата
IV	Употреба на реченици за барање („Јас сакам“ + слика од предметот/активноста)
V	Одговарање на прашањето „Што сакаш?“ со употреба на цела реченица
VI	Спонтано коментирање и одговарање на прашањето „Што гледаш?“, „Што слушаш?“ итн.

ПЕКС е комуникациски метод со долга примена во практиката, чија ефикасност се потпира на многу истражувања. Така, потврдено е дека користењето на ПЕКС е ефикасно во поттикнувањето на социјалната интеракција помеѓу детето без говор и останатите деца и луѓе околу него, во прозборувањето и бидејќи на детето му е овозможено комуникациско средство за изразување на потребите, за намалување на несаканите однесувања и нивно заменување со функционални прифатливи однесувања.

Систем за комуникација со размена на слики (ПЕКС) фази 1, 2 и 3

Потпомогната комуникација како метода за рана интервенција – (Поглавје 7: Комуникациска книга организирана според прагматични начела)

Комуникациска книга PODD (Pragmatic Organisation Dynamic Display)

PODD е книга или уред што содржи симболи и зборови за поддршка на комуникацијата помеѓу луѓето со сложени комуникациски потреби и нивните комуникациски партнери, без разлика дали тоа се негувателите, членови на семејството, пријателите или луѓето за поддршка.

PODD книгите можат да бидат персонализирани и прилагодени за да одговараат на личност на која било возраст.

Целта на PODD е да обезбеди вокабулар за употреба во повеќе средини, со опсег на пораки, за низа теми. Дизајниран е да биде алатка во нечија „кутија со алатки за комуникациски методи“ која е корисна постојано. Изборот на зборови и симболи во PODD може да се направи со покажување, гледање, вокализирање или други комбинации на методи.

PODD communication books | NovitaTech

Дизајнот на комуникациските книги зависи од индивидуалните потреби и способностите на одредени лица, па така, на пример, распонот на страниците, бројот на симболи прикажани на една страница или методите за пристап зависат од визуелните, когнитивните и физичките способности на поединецот и од неговите комуникациски потреби.

Пример за употреба на PODD со вокализирање

Пример за употреба на PODD со покажување

Потпомогната комуникација како метода за рана интервенција – (Поглавје 6: Комуникациска книга организирана според прагматични начела)

Вовед пред Едноставни комуникатори

Вежба

Замислете си една ситуација: Седнувате во автобус и до Вас седнува девојка. Бидејќи долго патувате имате потреба да разговарате. Се вртите кон девојката и ја прашувате дали прв пат оди на оваа дестинација. Девојката внимателно ве гледа и со главата замафтува давјќи информација дека прв пат оди. Тогаш таа со гестови и движења на рацете Ви се обраќа на Вас. Во тој момент сфаќате дека девојката е глува и користи знаковен јазик. Во ваква ситуација дали би можеле да се снајдете и да го продолжите разговорот? Девојката умее да чита од уста и би можела да ве разбере се додека сте во одредена близина (лице во лице), но доколку Вие не знаете знаковен јазик, комуникацијата нема да може да се оствари. Ова е слободна комуникација и избор дали сакате да комуницирате или не. Но, ако замислиме ситуација во која истата девојка се наоѓа на лекар и треба да објасни како се чувствува и што ја боли, а лекарот не знае знаковен јазик тогаш немаме избор туку мора да размислиме за начини или средства кои би ја помогнале комуникацијата. Подолу во текстот се опишани алатки кои можат да ја олеснат оваа и многу други слични ситуации.

Едноставни комуникатори

Комуникатор е уред кој му овозможува на лицето со тешкотии во говорот полесно да разменува информации со останатите луѓе во околината. Комуникаторите, или уредите за потпомогната ААК, може да бидат многу едноставни механички уреди или може да бидат многу напредни електронски уреди. Поедноставни комуникатори се оние кои создаваат говор со репродукција на снимени пораки.
Тастер-комуникатор за комуникација
Тастер комуникаторите се многу едноставни за употреба, преносливи се и лесни и можат да се користат за различни почетни активности за иницирање и поттикнување на комуникација, говор, изразување лични искуства и чувства и како поддршка за секојдневните активности. Овие уреди имаат можност да снимаат и репродуцираат пораки. Се притиска и задржува горниот дел од уредот,и за време од неколку секунди се слуша звук кој е знак дека може да се снима порака. Снимената порака се слуша кога ќе се стисне повторно на целата површина. Тастерот овозможува снимање и репродукција на снимки во максимално времетраење од 45 секунди.

Говорни табли
Говорни табли – тоа се едноставни комуникатори кои создаваат говор со репродукција на снимени пораки. Тие се уреди со различни димензии, во зависност од бројот на полиња кои ги содржат. Полињата се простор во кој може да се вметне слика, картичка испринтана или нацртана. На секое поле има можност да се сними говорна порака соодветна за сликата. Бројот на полиња и нивната димензија зависи од способностите и можностите на корисникот. На пример, за дете со церебрална парализа, потребна е говорна табла со помал број на копчиња кои ќе имаа т поголема димензија. На тој начин прецизноста и лоцирањето на сликата ќе бидат подобри. За деца со аутизам, се препорачува да има табла со поголем број на полиња. Пред да се започне со употреба на таблата, потребно е да се извежба процесот на комуникација со слика и да се одберат соодветни слики кои нема да го збунуваат детето. Димензијата на овие говорни табли е соодветна и погодна за носење и во училишен ранец. Ова овозможува таблата да се користи и на училиште и секаде каде што детето има потреба. Говорните табли кои претходно беа опишани имаат свои недостатоци:

недостапност (скапи уреди кои ги нема на нашиот пазар)

неможност да се прилагоди големината на картичката со симболи (дефиниран дизајн на таблата која не трпи промени)

голем број на прозорчиња (картички) кои понекогаш се конфузни за децата

пред секое користење на ново место (екскуризија, маркет, игротека) потребно е подолго време да се пребараат соодветни слики, да се испринтаат и да се закачат на таблата

ограничена комуникација (само со подготвените картички).

Таблет комуникатори

Таблет комуникаторите се напредни електронски уреди кои им ја олеснуваат комуникацијата на луѓето со тешкотии во говорот. Додека едноставните комуникатори создаваат говор со репродукција на снимени пораки, комуникаторите за таблети нудат широк спектар на можности користејќи комуникациски софтвер во кој веќе има бројни изрази, зборови со придружни симболи и можност за пишување пораки што ќе ги зборува комуникаторот.

Таблет комуникаторот ги надминува недостатоците на едноставните комуникатори бидејќи при изработка се запазени принципите на пристапност:

- Јасни слики

- Соодветен контраст

- Соодветна големина

- Можност за прилагодување на потребата на секој корисник зависно од попреченоста

- Можност за избор на глас

Кога се зборува за деца кои имаат тешкотии во говорот и комуникацијата многу е важно да се користи комуникатор на мајчин јазик. Во моментов на Плејстор (Play Store), достапни се две апликации на македонски јазик. Кликнете на полињата за да дознаете повеќе.

Говоркое бесплатна апликација која е во фаза на уредување и надградување. Може да ја симнете на Андроид телефон или таблет.

8.1 Сиборд (Cboard) - комуникатор

Сиборд (Cboard) е бесплатна апликација којашто ја олеснува комуникацијата на децата и возрасните кои имаат тешкотии во говорот и достапна е на македонски и албански јазик, во веб-формат и на Плејстор. Комуникацијата се олеснува со помош на слики и говор, кој е поврзан со понудените слики. Апликацијата го претвора текстот во говор и ја олеснува комуникацијата со помош на симболи. Апликацијата поедноставно кажано претставува напредна дигитална комуникациска книга, којашто се состои од четири елементи: место на кое се редат картичките, картички, папки и табли. Може да се креира индивидуализиран кориснички профил на кој ќе се користат табли и симболи согласно потребите на детето.

Во суштина Сиборд ви овозможува, наместо да ги печатите и пластифицирате сликичките и симболите што сакате да ги користите со вашето дете, тоа да го направите во еден дигитален формат преку кој се заштедува и време на изработка на картичките, а и се заштедуваат финансии за печатење и пластифицирање. Дополнителна предност на Сиборд како дигитална комуникациска книга во однос на хартиената е тоа што Сиборд го носите на мобилниот телефон или таблет и може да додавате нови слики или симболи во движење, додека сте надвор од домот, на одмор и слично.

Практичен пример од дете кое за прв пат користи апликација за да комуницира

Искуство со користење на апликацијата C board во ресурсен центар

Почетно зададената комуникациска плочка, која се прикажува со првото влегување во апликацијата Сиборд, содржи веќе подготвени категории на симболи како симболи за: брз разговор, време, храна, пијалаци, активности, емоции, облека, луѓе и многу други.

Може самостојно да се изработуваат комуникациски плочки за која било животна ситуација или активност, како и да се уредуваат постојните. Содржините на комуникациските плочки може да се дополнуваат, да се бришат, да се уредуваат, а редоследот на симболите во нив исто така може да се менува.

Апликацијата Сиборд нуди поддршка на 33 јазици, меѓу кои се и македонскиот и албанскиот. Има вградена поддршка за текст во говор. Ако во поставките (settings) на уредот е избрана програмата за претворање на текстот во говор, апликацијата ќе ја препознае и со клик на одреден симбол ќе го изговори и неговото значење. Исто така, ако со избор на неколку симболи се состави реченица, со клик на копчето во горниот дел од екранот наречено „излезна лента“ ќе се изговори таа реченица што сте ја составиле. Моментално максималниот број на симболи што може да бидат искористени во една реченица е 15.

Со помош на многубројните достапни опции во поставките (settings) што се наоѓаат во самата апликација, во Сиборд може да ги приспособувате и изгледот и навигацијата низ апликацијата. На комуникациската плочка може да се менува големината на симболите и големината на фонтот на текстот, потоа да се сокрие излезната лента каде што се составува реченицата, да се променува позицијата или да се отстрани текстуалното име на симболот, како и да се овозможи темната тема на апликацијата.
Важно е да напоменеме дека покрај графички дизајнираните симболи и компјутеризираниот глас што ги користи апликацијата, во неа постои можност како симболи Вие сами да внесувате реални фотографии од животот на вашето дете, како и да го снимите Вашиот глас на кој детето веќе е навикнато.

Оваа апликација може да се користи и на телефон и на компјутер, а постапката за инсталирање и нејзино користење се прикажани на линковите (1 и 2) подолу.

Како се употребува Сиборд?

Видео - туторијали за користење на Си борд на таблет и на паметен телефон

Видео - туторијали за користење на Си борд на компјутер

Во прилог се дадени неколку „замки“, на коишто треба да се внимава при подготовката на детето за користење ААК од негова страна бидејќи може да го успорат или оневозможат учењето на овој метод за комуникација:

Да не се ставаат одеднаш премногу симболи кои не се веднаш употребливи;

Неколку основни зборови/симболи секогаш да бидат на исто место за да се развијат низи на редоследни движења и асоцијации;

Да се намали когнитивното оптоварување кога се учи да се користи системот (значи да се започне со помалку симболи, па да се зголемува нивниот број);

Да се дадат позитивни повратни информации (браво, одлично направено);

„За успешно користење на ААК потребно е многу вежбање“.

Во Прилог 2 може да најдете неколку вежби кои ќе ве воведат во процесот на користење на ААК.

Како до полесен пристап?

Лицата со тешкотии во комуникацијата многу често имаат тешкотии во моториката. Па од тука потекнуваат и многу прашања и дилеми со кои родителите се соочуваат кога размислуваат да започнат со ААК.

Вежба: тешкотија -решение

Насока: Вклучете го компјутерот. Рацете ставете ги позади на грбот. Без да ги користите, отворете некој документ што е на позадината. Дали успеавте?

Насока: За да ја направите следната вежба потребна е една лажичка или цевка. Отворете нов Word документ. Ставете ја лажичката/цевката во уста и со неа напишете си го вашето име и презиме. Дали успеавте?

Насока: Замислете си дека не можете да ги користите рацете и нозете. Главата исто така не можете да ја вртите. Дали во ваква состојба можете да напишете некаква порака на компјутерот?

Оваа вежба беше само симулација која за кратко ве стави во чевлите на децата кои освен што имаат тешкотии во комуникацијата имаат и тешкотии во движењето на телото. Ќе се согласите дека овие вежби не ги направивте успешно. Дел од нив беа тешко да се направат, а дел невозможно. Но, по завршување на симулацијата Вие излеговте од чевлите на детето со тешкотии и можете без проблем да ги направите инструкциите на стандарден начин. Децата кои се соочуваат со вакви тешкотии остануваат во овие чевли колку и да е тоа тешко или невозможно. За голема среќа, технологијата нуди решение за олеснување или овозможување на пристап до компјутер/таблет.

Асистивните уреди овозможуваат активно користење на компјутерот за сите кои на стандарден начин не се во состојба да го прават тоа.

На пример: Детето кое има постојани несакани движења на рацете со употреба на асистивен џојстик самостојно и активно ќе може да го користи комуникаторот.

Подолу на линкот² имате можност да прочитате повеќе за асистивните уреди и нивната применливост.
Корисни линкови
Говорко https://play.google.com/store/apps/developer?id=Govorko&gl=US

Сиборд – верзија за на компјутер: https://www.cboard.io/mk/

Сиборд за на мобилен/таблет: https://play.google.com/store/apps/details?id=com.unicef.cboard

Улогата на асистивната технологија во процесот на индивидуализација на наставата во инклузивните училишта

https://openthewindows.org/wp-content/uploads/2020/08/Ulogata-na-asistivnata-tehnologija-MK.pdf

Сина светулка https://sinasvetulka.mk/
Текстот што треба да стои е:

Се надеваме дека содржините и начинот на кој оваа обука беше организирана беа интересни и научивте нови работи за развојот на вашите најмили. Сега ве замолуваме да одвоите помалку од 5 минути и преку пополнување на оваа евалуација да ни испратите фидбек за да можеме во иднина да ја подобруваме оваа обука.
Линкот за евалуација е:

https://forms.gle/sUeVitLzWMKYJ4YRA